DE DADER OP HET KERKHOF
Enige gegevens over asielrecht en kerkhoven in
laat-middeleeuws Zeeland G. J. Lepoeter
Onder bovenstaande titel verscheen
van de hand van Drs. A. P. de Klerk in
het Zeeuws Tijdschrift 1 980 no. 6 een
belangwekkend artikel over een aantal
aspecten van het middeleeuws asiel
recht.
In het bijzonder hetgeen in dit artikel
naar voren komt over de op de kerkho
ven voorkomende ballinghuizen, heeft
ons aan het denken gezet.1)
Wat is namelijk het geval. Op het kerk
hof in Kapelle stond tot 1 880 een huis
je, in de volksmond „Steijnshuisje" ge
noemd.2) Dit was eigendom van derden.
In 1 879 werd het door de kerkvoogdij
aangekocht om te worden afgebro
ken.3)
Het stond in de weg om de in 1874-
1 875 rond het kerkhof opgetrokken ij
zeren omheining aan de oostzijde te
kunnen afwerken. Een citaat uit de no
tulen van de kerkvoogdijvergadering
van 19 februari 1879: „Dat huis, hoe
weet men niet, is in aloude tijden op het
oude nu gesloten kerkhof gezet, waar
het tot grote moeilijkheden met de be
woners aanleiding geeft en het gehele
terrein rond de kerk ontsiert".
Op vele plaatsen is in de loop van de
eeuwen op de rand van het kerkhof be
bouwing aangebracht in de vorm van
armenhuisjes en woningen voor som
mige kerkelijke functionarissen. In Ka
pelle was dit voorzover bekend, niet het
geval. Behalve dit ene huisje was het
hele kerkhof door de eeuwen heen vrij
van bebouwing. Dit huisje moet dan
ook beslist een zeer speciale betekenis
hebben gehad.
De plaats van het huisje op het kerkhof
maakt de situatie des te intrigerender.
Het stond namelijk op de oostelijke
rand, vlak bij het koor en dus vlak bij de
plaats waar door deinde muur van het
koor aangebrachte hagioscoop de niet
tot de kerk toegelatenen een blik op het
altaar en de relieken konden werpen.
Ook het feit dat het huisje gebouwd was
op het kerkhof, maar zodanig aan de
rand dat het direct toegankelijk was, zo
wel vanaf de profane als vanaf de gewij
de grond, is een reden te meer om aan
nemelijk te maken dat hier sprake van
een ballinghuis kan zijn.
Deze plaats was ideaal, maakte mis
bruik mogelijk en lokte dus moeilijkhe
den uit. Onwillekeurig denkt men dan
aan de aantrekkelijke plaats van som
mige huizen die midden op de lands
grens gebouwd zijn.
Volledigheidshalve dienen we hier ook
melding te maken van hetgeen door van
Swigchem gesignaleerd wordt, name
lijk dat in de periode na de hervorming
op bepaalde plaatsen bij de kerkhof
muur kleine halletjes werden gebouwd
met het doel om hierin de wereldlijke
openbare afkondigingen te doen. Als
voorbeeld noemt van Swigchem Ove-
zande. Dit gebouwtje te Ovezande
stond op de uiterste noordwestelijke
punt van het kerkhof. Ook anderszins is
er geen enkele aanwijzing dat we in het
geval van Kapelle met een gebouwtje te
doen hebben zoals door van Swigchem
wordt bedoeld.4)
Bij het middeleeuwse asiel recht, waarin
het kerkhof in de late middeleeuwen
een belangrijker rol gaat spelen dan de
kerk zelf, zijn drie partijen van belang:
1 e. de dader (misdadiger) die zijn toe
vlucht zoekt tot de vrijplaats, het bal
linghuis op het kerkhof. Hiervoor was
het vaak een kwestie van leven of dood
om, althans tijdelijk uit de handen van
de wereldlijke overheid te blijven.
2e. de achtervolgers, hetzij particulie
ren, hetzij justitie. Het zal, gezien het
ontzag voor het geheiligde, nietzo vaak
voorgekomen zijn dat zij zonder overleg
met en/of toestemming van de kerkelij
ke autoriteiten, de dader uit de vrij
plaats haalden teneinde hem te berech
ten of mishandelen.
3e. de kerkelijke overheid, de beheer
der van de vrijplaats en beschermer van
de achtervolgde, die deze letterlijk en
figuurlijk de hand boven het hoofd
hield. Pas na uitvoerig overleg en nadat
de overtuiging verkregen was dat de
dader aan de justitie overgeleverd dien
de te worden, werd hiertoe overgegaan.
In alle gevallen dat dit mogelijk was,
werden verzachtende omstandigheden
aangevoerd om in ieder geval te trach
ten het leven van de dader te sparen.
Vooral ook om het risico van violeren
(ontwijding) van kerk en kerkhof, waar
van vaak vechtpartijen de oorzaak wa
ren, in te perken, bouwde men een bal
linghuis. Men had dan in ieder geval een
grotere mate van zekerheid dat de da
ders zich niet op het hele kerkhof
ophielden en dus minder risico dat
vechtpartijen en andere ongeregeldhe
den uitgelokt werden. Een levensgroot
probleem was namelijk dat men geen
gewijde grond had om de doden te be
graven gedurende de periode dat een
Het in 1 880 afgebroken Steijnshuisje op de oostelijke rand van het kerkhof naar de bekende 1 8de eeuwse
gravure. Van oorsprong ballinghuis of niet?