de zeeuwse gemeenschappen van espirito santo 1858-1980
16
trekken. Woonden er in 1929 nog 34
gezinnen, in 1 978 was dit aantal tot on
geveer 20 families teruggelopen. Voor
enkele gezinnen vormde de tussen
1938 en 1940 te koop aangeboden
grond elders in het gebied de doorslag
om Holanda te verlaten. Deze families
stichtten ongeveer 220 km ten noorden
van Holanda een nieuwe nederzetting
en noemden die Panorama.
Niet alleen op economisch gebied heeft
het optreden van de vendistas voor de
lokale verhoudingen, ook op andere
terreinen hebben ze veel invloed. In de
comunidade, een soort dorpsraad, heb
ben de vendistas een belangrijke plaats
verworven. De vendistas controleren
thans machtsbronnen op verschillende
levensterreinen. Ze bezitten grond,
goederen en kapitaal. Daarnaast con
troleren ze informatie. Ze staan letterlijk
en figuurlijk op het kruispunt van de lo
kale gemeenschap en de wijdere sa
menleving. Het netwerk van de lokale
samenleving loopt via de vendistas naar
het regionaal en nationaal niveau. Het
interdependentienetwerk van de boe
ren overschrijdt het kruispunt waar de
vendistas staan zelden, het beperkt zich
in het algemeen tot lokaal niveau.
Het relatieve isolement waarin de boe
ren verkeren komt niet alleen op econo
misch en politiek terrein naar voren.
Ook op het gebied van onderwijs, recht
spraak en gezondheidszorg vallen de
inwoners van de Zeeuwse gemeen
schappen buiten de boot. Een probleem
dat als zeer knellend wordt ervaren is de
achterstelling ten opzichte van andere
bevolkingsgroepen. De onrechtvaar
digheid die deze positie met zich mee
brengt uit zich op verschillende manie
ren. Uit de brieven van de zendelingen
blijkt dat veel boeren honger lijden, on
danks de zware arbeid die ze voor de
vendistas moeten verrichten en bij wie
ze nooit over de schulden heenkomen.
De houding van de vendistas jegens de
boeren blijkt niet erg vriendelijk te zijn;
op een nacht hadden de zonen van één
vendista de hekken van alle graslan
den waardoor verbindingswegen naar
markten liepen uit de scharnieren getild
en een eind verderop een hoop gegooid
en verbrand. Het was hun teveel moeite
om ieder keer de hekken open en dicht
te doen.3) Uit de brieven bleek verder
dat mensen onschuldig in de gevange
nis terecht kwamen.
De boeren die in de worggreep van de
vendista zitten en weinig wettige be
schermingsmiddelen kennen, houden
er een fatalistisch wereldbeeld op na:
Deus sabe que faz God weet wat hij
doet). Op deze wijze tracht met de
problematische toestand waarin men
verkeert te verklaren.
Een Nederlandse zendeling die in Espi
rito Santo werkzaam is probeert in Ho
landa de boeren te stimuleren om een
coöperatie op te richten, zoals die thans
in Garrafao in bedrijf is.4) In Holanda
schijnt er echter onenigheid onder de
boerenbevolking te bestaan, wat de
coöperatievorming niet ten goede
komt. Wel heeft de zendeling ervoor
gezorgd dat enkele boeren een lening
hebben afgesloten bij het Samuël-
fonds.5) Met dat geld kunnen ze kunst
mest kopen. Indien ze die lening niet
hadden gesloten zouden ze alsterceiro
(deelbouwer) voor de vendista moeten
werken.
3. Voorbereiding
Bijna alle onderdelen van mijn dokto-
raalprogramma staan in dienst van het
leeronderzoek. In het algemeen semi
nar „Antropologie en geschiedenis van
mentaliteiten" leg ik me nader toe op de
achtergronden van het vertrek van de
Zeeuwse emigratiegolf 1858-1862. In
de S.O.-groep „Brokers, entrepreneurs
en processen van commercialisering"
houd ik me bezig met de invloed van
brede maatschappelijke veranderingen
in de periode 1 850-1 980 op het optre
den van brokers en entrepreneurs. In de
S.O.-groep „Staatsvormingsprocessen
en lokale ontwikkelingen" wil ik me be
zighouden met de invloed van nationale
en regionale besluitvorming op de loka
le ontwikkelingen in Espirito Santo.
Sinds september 1 979 bestudeer ik de
Portugese grammatica en daarnaast
oefen ik de Portugese uitspraak. Boven
dien hoop ik voor mijn veldwerkperiode
de cursus „Cultura de Brasil" te kunnen
volgen. Ik ben voornemens op het CED-
LA in Amsterdam een specialistisch li
teratuurtentamen „Brazilië" af te leg
gen. Het leeronderzoek wordt begeleid
door drs. H. de Jonge.
4. Werkwijze
Het belangrijkste gedeelte van het on
derzoek bestaat uit een zes maanden
durende veldwerkperiode. Het is nu nog
te vroeg om definitief de plaats van on
derzoek vast te stellen. Na een eerste
oriëntatie in de nederzettingen Holan
da, Garrafao, Pau Amarelo en Panora
ma zal een keuze worden gemaakt.
Wellicht is het na verloop van tijd mo
gelijk ter vergelijking korte bezoeken
aan de overige Zeeuwse gemeenschap
pen te brengen.
Tijdens het veldwerk zal de methode
van de participerende observatie cen
traal staan. Daarnaast zal een gedeelte
van de tijd gewijd worden aan een on
derzoek in de archieven van de ge
meente Santa Leopoldina, waaronder
ook de Zeeuwse nederzettingen beho
ren. Voorts zal bekeken worden of er in
de provinciehoofdstad Vitória archie
ven voorhanden zijn die een licht wer
pen op de geschiedenis van de Zeeuwse
Brazilianen. Veel aandacht zal besteed
worden aan interviews met ouderen die
zich nog gebeurtenissen van vroeger
direct of via orale overlevering weten te
herinneren. Voor en na het veldwerk zal
ik me bezig houden met literatuurstudie
over Brazilië.
5. Noten
1. Onderwerp en probleemstelling
1Volgens overlevering hebben de Zeeuwen aan
boord van de schepen Pommeraanse vluchte
lingen ontmoet bij wie ze zich na verloop van
tijd in Espirito Santo aansloten. Het is niet dui
delijk of deze Pommeranen ook uitZeeuwsch-
Vlaanderen afkomstig waren. Geloofsvluchte-
lingen die van oudsher in Zeeuwsch-Vlaande-
ren een toevluchtsoord konden vinden waren
in de negentiende eeuw niet altijd welkom van
wege de snelle bevolkingsgroei en de grote
seizoenwerkloosheid. In het West Zeeuws-
vlaamse landbouwgebied was alleen in het
oogstseizoen volop werk. De Pommeranen
zullen waarschijnlijk genoodzaakt zijn ge
weest om verder te trekken en zagen evenals
de noodlijdende Zeeuwse arbeiders de oplos
sing van hun probleem in Brazilië liggen.
2. Voor veel Zeeuwen moet het Braziliaanse
avontuur een grote teleurstelling zijn geweest.
Het is bekend dat een zekere Vermeulen na en
kelejaren naarZeeuwsch-Vlaanderen is terug
gekeerd.
2. Toelichting
1De personalia van de landverhuizers zijn door
G. A. C. van Vooren verzameld. De titel van het
ongepubliceerde manuscript luidt: „Emigran
ten uit West-Zeeuws-Vlaanderen naar Brazilië
1858-1862".
2.1Achtergronden van het vertrek van de landver
huizers
1In het paper: „De West-Zeeuws-Vlaamse emi-
