de opgelegde reformatie van zuid-beveland in de 1 6e eeuw
45
Generaal er nader over zouden hebben
beslist. In 1576 had men geleerd dat het
voor de toestand van het land gevaarlijk
kon zijn beide godsdiensten op voet van
gelijkheid te handhaven. In die tijden
bleek dit een onmogelijkheid te zijn. En zo
is bij de Unie tussen Holland en Zeeland
bepaald dat in deze twee verbonden pro
vincies de gereformeerde godsdienst de
heersende zou zijn.
Tenslotte moet hier ook nog wel iets ge
zegd worden over de Religievrede van
1578, omdat we ook daarmee op Zuid-
Beveland in aanraking zullen komen. Elke
religievrede (erzijn er in de 16e eeuw heel
wat gesloten) veronderstelt een zekere
vrijheid aan andersdenkenden en ze kan
een belangrijke stap zijn naar vrijheid van
godsdienst. Maar in de 16e eeuw ging
men er nog steeds van uit dat de vorst
bepaalt welke godsdienst in zijn land de
heersende zal zijn en dat de anderen dus
niet meer dan tolerantie mogen verwach
ten.
De Religievrede van 1578, waartoe men
op aandringen van de prins van Oranje
besloot, stelde dat elke stad of gewest zijn
godsdienst zou bepalen. Maar wanneer
honderd gezinnen de uitoefening ver
langden van een afwijkend geloof, hun
daartoe vrijheid moest worden gegeven
en dat de magistraten moesten zorgen
voor een plaats waar zij konden samenko
men. Noch de bepalingen van de Pacifica
tievan Gent, noch die van de Religievrede
zijn nageleefd, wat niet wil zeggen dat zij
in die jaren geen betekenis hebben ge
had.
Zeeland is de meest calvinistische provin
cie van de Unie van Utrecht geweest. Hier
heeft men de eenheid van het oude graaf
schap vooral ook gezocht in de eenheid
van godsdienst. We kunnen daarop nu
onze kritiek hebben, in die tijd lag het nu
eenmaal niet anders en met een zeker
recht konden de Staten van Holland en
Zeeland er op wijzen dat de rooms-katho-
lieken het in hun gewesten gemakkelijker
hadden dan de gereformeerde in de
zuidelijke provinciën. Op 28 juni 1583
hebben de Staten van Zeeland een in
structie opgesteld voor hun gedeputeer
den naar de "recesse van der Naerder
Geünieerde Provinciën te Utrecht". Daar
van staat in de notulen van de Staten op
getekend: '"t Stuck van de religie, wesen-
de een gave Gods, dunct die van Zeelandt
dat behoort te blyven in de dispositie van
Godt almachtich alleene ende met geen
menschelijcke contacten geastringeert te
mogen worden, veelmin van eenige ver-
anderinge te handelen, dewyle Godt al-
machtick de genade heeft gegeven dat de
Gereformeerde religie over alle geünieer
de landen eenpaerlijck wert gehouden,
admitterende nyettemin dengenen die
wezende van andere religie, hen tot der
Unie zouden mogen willen begeven." Dit
kunnen we zien als een richtlijn waarnaar
het bestuur van de provincie van het be
gin af aan heeft gehandeld.
Op 22 maart 1577 werd dan de Satisfactie
van Goes getekend, tussen de Pacificatie
van Gent en de Religievrede in en daar
mee schaarde de stad en heel Zuid-Beve
land zich onder het bewind van de prins
van Oranje. Sinds de Pacificatie werd de
ze weer als stadhouder van Holland, Zee
land en Utrecht gezien. Er bleef Goes ook
niet veel anders over.
Nu isZuid-Beveland in die tijden van troe
belen, zoals reeds gezegd, koningsge
trouw geweest en daarmee gehecht aan
de kerk van Rome. Toen de Satisfactie
werd opgesteld kon men daarin met recht
schrijven dat Goes en het eiland van Zuid-
Beveland niet hebben gedaan als het me
rendeel van de steden en eilanden van
Zeeland, maar "ghebleven zijn bij d' exer
citie van de Catholique Roomsche Reli
gie". "Soe es myn heere de Prince voer-
noemd tevreden dat in de voerscreven
stadt ende eylande d' exercitie van desel-
ve religie gecontinueerd werde."
In de Satisfactie zoekt men dan aanslui
ting bij het 4e artikel van de Pacificatie van
Gent, en stelt dat het niet toegelaten is
"dat yemande van wat lande, conditie en
de qualiteyt hij sij, binnen der voerscre
ven stede van der Goes ende eylant van
Zuyt Bevelant yet attemptere dat tegen
die ghemeene ruste ende vrede zoude
mogen zijn ende sonderlinge tegen de
voerscreven Catholicque Roomsche reli
gie ende exercitie van dyen."
Maar, zoals gezegd, hadden de Staten
van Holland en Zeeland bij de Pacificatie
van Gent voor hun gewesten wat de reli
gie betreft, een zekere vrijheid voor het
calvinisme weten te bedingen wat hun
gewesten betreft. Ook daarvan is iets in
de Satisfactie neergelegd. Zij die niet van
de "Catholicque Roomsche Religie" zijn
en in Goes en op Zuid-Beveland komen,
moeten daar kunnen verblijven "sonder
in der conscientiën ondersocht ofte ter
causen van dyen geinquieteertte werden,
nemende zijne excellencie syne voerscre
ven in haere protectie ende sauvegarde
alle kercken, godshuysen ende gheeste-
lijcken plaetsen der voerscreven stede en
de eylande met alle geestelijcken persoo-
nen van de voerscreven religie, die daer
jegenwoerdich zijn ende noch sullen wil
len comen met allen hueren goederen en
de ghevolck." Er moet dus enige vrijheid
van godsdienst zijn. Evenals dat met de
Pacificatie het geval is geweest, is er ook
van de bepalingen van de Satisfactie van
Goes niet veel terecht gekomen.
Er zijn maar twee plaatsen op Zuid-Beve
land bekend waar de "nieuwe religie" in
die jaren een gemeente heeft gevormd,
namelijk Goes en Kapelle-Biezelinge. In
Goes was in 1578 als predikant werkzaam
de Vlaming Henricus Brandt. In mei van
dat jaar waren er onder zijn gehoor niet
meer dan 80 tot 90 kerkgangers. We kun
nen niet zeggen dat het calvinisme hier
een sterke beweging was. Te Kapelle is
gedurende enige maanden als "leenpre-
dikant" werkzaam geweest een "dienaer"
uit Amsterdam. We zouden dit laatste niet
weten wanneer de Staten van Zeeland op
23 januari 1579 zich niet hadden bezig
gehouden met "twee requesten van de
ouderlynghen van de Gereformeerde reli
gie van Bieselinge ende Capelle in Zuyt-
bevelant, om te hebben eenige beloon-
ynghe voor Aelsten Thomassen van Am
sterdam, dienaer des Goddelicken
Woorts aldaer, gedient hebbende by lee-
ninge den tijt van negen weken oft daer
omtrent." De beslissing van de Staten is
geweest daarvoor 50 gulden te bestem
men. Men zou in Kapelle deze leenpredi-
kant niet hebben gekregen wanneer er
althans niet één ouderling was geweest.
Maar verder? Tot October 1578 hebben de
pastoors op Zuid-Beveland regelmatig
hun missen bediend en de kanunniken
van het kapittel te Kapelle hebben regel
matig de psalmen van de getijden gezon
gen zoals hun dat was voorgeschreven.
Door de Religievrede van 22 juli 1578 kre
gen de gereformeerden op Zuid-Beve
land meer bewegingsvrijheid. Volgens de
artikelen 4 en 5 konden zij zich bij de magi
straten vervoegen om plaatsen te verkrij
gen voor hun godsdienstige samenkom
sten. Daarom hebben zij in Goes ge
vraagd. Of er de honderd gezinnen wa
ren, wordt nergens vermeld. Wat er ver
der gebeurde is overbekend. Toen de af
gevaardigden van de gereformeerden op
het stadhuis aan het onderhandelen wa
ren, op 30 september, over een kerk (zij
vroegen de kerk van de Kruisheren, ter
wijl de magistraat hun de kleinere gast-
huiskerk wilde toestaan) brak in de Maria
