14
Aflevering 168 zomer 2010
zurückgethanen ReiseFrankfurt, Leipzig 1690, geciteerd in R.A. van Sandick, In het Rijk van
Vulcaan, Zuthen 1890, 42-43. Sandick meende ten onrechte dat Vogel op de Aerdenburgh
meevoer. Citaten ook in: N.P. van den Berg, Vroegere berichten omtrent Krakatau. De
uitbarsting van 1680, Tijdschrift voor Indische Taal-, Land-en Volkenkunde29, 1883, 214. De
geoloog R. Verbeek, die de Krakatau-eruptie van 1883 uitgebreid onderzocht en hiervan
verslag deed in zijn monumentale Krakatau, Batavia 1886, volgt Van den Berg in zowel diens
interpretatie van de uitbarsting van 1680 als diens observatie.
27. Met Bengal wordt Bengalen bedoeld; minder waarschijnlijk is de Sumatraanse havenstad
Bengkalis.
28. E. Hesse (bezorgd door S.P.L. Honoré-Naber), Gold-Bergwerke in Sumatra, 1680-1683, Den
Haag, 1931, 54. Van den Berg, 214-215. S. Winchester, Krakatoa. The day the world exploded.
27th August 1883, London 2003, 49.
29. ANRI, HR, 2488, Daghregister 1 januari-3 april 1681. F. de Haan, Daghregister 1681,
Batavia, 's Gravenhage 1919, 140. Vertrek uit Batavia op 27 februari 1681 ingevolge het
besluit om "t jaght Zype, 't fregat de Cater en de chialoup de Vlieger na[ar] de Straat Sunda
af te senden...'
30. ANRI, HR, 2486, Daghregister 1 juni-2 juli 1680. Van der Chijs, 365.
31. J. Talens, Het sultanaat Banten en de VOC, Spieghel Historiael 25, 12, 1990, 589-595.
32. Van Gelder, 191.
33. Dit schip was in dienst voor de Kamer van Zeeland. Het vertrok op 19 juni 1676 uit
Vlissingen en arriveerde op 31 januari 1677 in Batavia. ANRI, HR, 2481, Daghregister 1
januari-31 december 1677. J. van der Chijs, Daghregister 1677, Batavia, 's Gravenhage
1904, 27.
34. NA, 1.04.02 5294, Scheepssoldijboek Goudestein-1683 (Kamer van Amsterdam) vermeldt
Hesse als zodanig. Hesse voer met de Goudestein terug naar Europa en passeerde toen
opnieuw 'den brennenden Eyland Cracatau'. Hesse 1931, 134.
35. Hesse 1931, 54-55. Van den Berg, 216. Aardig detail: Hesse ving in Straat Sunda een
zeepaardje dat hij na zijn terugkomst aan de Kunstkammer van Friedrich Wilhelm, de
keurvorst van Brandenburg, aanbood. Hesse 1687, 138. Van Gelder, 247.
36. Van den Berg, 218.
37. Bijvoorbeeld Van den Berg, 188 (en in zijn navolging Verbeek). Simkin, Fiske, 189-190.
Winchester, 139. T. Simkin, e.a. Vulcanoes of the World. A Regional Directory, Gazateer,
and Chronology of Vulcanism During the Last 10.000 Year, Stroudsburg 1981, 52, een
toonaangevend verzamelwerk van historische vulkaanerupties, gebruikt zowel Vogel als
Hesse als bron (in wezen gaat het maar om één bron, aangezien Vogel Hesse's verslag in zijn
boek letterlijk overnam). Het werk vermeldt als begin van de eruptie mei 1680, als einde mei
1681 en is dus onjuist. Bovendien geeft het werk voor 1680 als explosie-index (VEI) 3 (1883:
6) en voor het vulkanisch productvolume (W/LT) 8 (1883: -A, hoogste buitencategorie).
Gebaseerd op een magere, speculatieve bron, geven deze détailgegevens een onterechte
schijn van betrouwbaarheid.
38. Winchester, 138-139 is uitgesprokener: volgens hem zou het heel goed de uitbarsting van
1680 kunnen zijn. Hij noemt Jacob van der Schley (ook geheten Jakob van Schley) foutief Jan
van Schley. Benezit Dictionary of Artists, 12, Paris 2008, 647.
39. Van John Webber (1751-1793), de officiële expeditiekunstenaar van James Cooks derde
expeditie naar de Stille Oceaan, bestaat een gravure van de Krakatau uit februari 1780.
Boven de vulkaan hangt een grote rookpluim als was ze dat jaar in eruptie; kleinere
rookpluimen stijgen op uit andere delen van het vulkaaneiland. Geen enkele andere
bron maakt melding van een uitbarsting, ook het logboek van de brik Resolution niet,
hetgeen doet vermoeden dat de pluimen alleen getekend zijn voor het artistieke effect.
Expeditieleden van de Resolution betraden het eiland zonder problemen om water in te
nemen. J. Robinson, Captain Cook's World Maps of the Life and Voyages of James Cook R.N.,
Seattle, 2000, 162. Afbeelding: http://www.vansandick.com/familie/archief/In_het_Rijk_van_
Vulcaan/3. php#p5.
40. De explosie van augustus 1883 werd voorafgegaan door aard- en zeebevingen, schokgolven
en uitbarstingen op 20 mei van hetzelfde jaar. Deze verschijnselen werden waargenomen
door een mailboot met alweer een Zeeuwse naam, de Zeeland. Het verslag van de
bevelvoerder van het schip, kapitein MacKenzie, is opgenomen in Verbeek. Simkin, Fiske, 28,
197.
41. Dat wil zeggen de eerste historisch gerapporteerde waarneming. Winchester, 123-135 noemt
een aantal oude Indische verhalen, verwerkt in de Pustaka Raja Purwa van de negentiende-
eeuwse Javaanse hofdichter Ranggawarsita die verwijzingen naar vroegere uitbarstingen
zou bevatten, bijvoorbeeld uit de vijfde en zesde eeuw. Deze opvatting heeft een speculatief
karakter: de verwijzingen zijn (evenals het oudste gedeelte van Ranggawarsita's werk)
eerder mythisch dan historisch.
