DE R IN YERSEKE: STABIEL OF IN BEWEGING?
Charlotte Giesbers en Renée van Bezooijen*
Achtergrond
De r is volop in beweging. In grote delen van West- en Midden-Nederland spreken kinderen een
andere r dan hun ouders. Dit is vooral te wijten aan de opkomst van de zogenaamde Gooise r, de r die
wordt gebruikt in de liedjes van kinderen-voor-kinderen en die klinkt als de Engelse r of, in de oren
van sommigen, een beetje als een j. Deze r komt in het Nederlands alleen voor na een klinker, dus in
woorden als hoor en taart. Vóór een klinker, dus in woorden als rijk en krap, is hij in Nederland nog
niet gesignaleerd. In Haarlem gebruiken 10-jarige kinderen vrijwel alleen de Gooise r, terwijl hun
ouders dat nog niet in een kwart van de gevallen doen; die hebben zowel voor als na een klinker
meestal een tongpunt-r (voor in de mond. net zoals in het Zeeuws) of een keel-r (achter in de mond,
zoals in het Frans). Vanuit de Randstad is de Gooise r nu al doorgedrongen tot in Nijmegen, waar hij
bij 10-jarige kinderen bijna de helft van alle r-en na een klinker uitmaakt. De ouders van deze kinderen
gebruiken de Gooise r vrijwel nooit, die hebben altijd de voor Nijmegen kenmerkende keel-r (voor
meer details, zie Van Bezooijen, Kroezen Van den Berg, te verschijnen).
Over de Gooise r is verrassend weinig bekend. We weten niet hoe lang hij al in Nederland
voorkomt, we weten niet hoe hij is ontstaan, we weten niet hoe hij zich verspreidt en we weten niet
hoe ver hij al is doorgedrongen. In onze zoektocht naar het hoe en wat van de Gooise r zijn we ook
in Yerseke beland. De kans dat de Gooise r hier voorkomt, leek ons, gezien het vele water dat vanuit
de Randstad dient te worden overbrugd en gezien de relatief geïsoleerde ligging van het dorp, niet
erg groot, maar je weet maar nooit. We waren er sowieso in geïnteresseerd hoe stabiel de situatie
rondom de r in Yerseke is. Of er, nog afgezien van de Gooise r, misschien andere ontwikkelingen
gaande zijn die leiden tot verschillen in de uitspraak van de r tussen oud en jong.
Opzet
Wat we nodig hadden om onze onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden, waren opnames van de
spraak van kinderen en volwassenen. We zijn begonnen met de kinderen en hebben daartoe de twee
basisscholen in Yerseke benaderd. We waren heel blij dat op ons verzoek om aan het onderzoek
mee te werken positief werd gereageerd. Het feit dat Charlotte Giesbers, de eerste auteur, sinds
enkele jaren regelmatig in Yerseke verblijft, heeft hier misschien wel iets aan bijgedragen. Aan het
onderzoek is deelgenomen door 16 kinderen van 4 jaar en 15 kinderen van 10 jaar. De 4-jarige
kinderen waren afkomstig van de Prinses Beatrix Openbare Basischool, de 10-jarige kinderen van
de basisschool Het Kompas. Toen we wisten welke kinderen meededen, hebben we ouders
benaderd van de 10-jarige kinderen. Ook hier waren de reacties onverdeeld positief; 16 ouders
hebben deelgenomen, met een gemiddelde leeftijd van 44 jaar. In alle drie de leeftijdsgroepen waren
er (ongeveer) evenveel meisjes/vrouwen als jongens/mannen.
In het najaar van 2001 heeft Charlotte de opnames gemaakt. Ze is daarbij geholpen door Kim Saaman
(16 jaar), die in Yerseke is geboren en opgegroeid. De opnames van de kinderen zijn in een rustig
schoollokaal gemaakt, die van de ouders bij hen thuis. Elke spreker is apart opgenomen. Alle sprekers
zijn geboren en getogen in Yerseke ('Yerse') of hebben daar het grootste deel van hun leven gewoond.
In dit artikel zullen we alleen de gegevens van de 10-jarige kinderen en hun ouders bespreken,
omdat de opnames goed vergelijkbaar zijn. Elke opname bestond uit twee delen. In het eerste deel
werd de sprekers een aantal vragen gesteld over hun woonsituatie, hobbies, familie, school of werk.
Dit deel was erop gericht om spontane spraak in het dialect van Yerseke te verzamelen, met hopelijk
flink wat woorden met een r erin. In het tweede deel moest een lijst met woorden in het Nederlands
worden voorgelezen, met daarin de r in veel verschillende klankomgevingen. Deze spraak is
27
