J. Kluiver
HET GEZIN IN DE "GOUDEN EEUW-
DE OP- EN AANMERKINGEN VAN VADER CATS.
Eén van de opvallendste kanten van Cats is wel zijn interesse in problemen, die het
gezinsleven raken.Dedichter uit Zeeland toont hier duidelijk overeenkomst met Erasmus en
Van der Palm. Ondanks een voorname positie, een druk bezet bestaan en een opgaan in het
culturele leven van hun tijd is er een intense belangstelling voor het gewone, dagelijkse
leven. Merkwaardig is dat hun op- en aanmerkingen, hun raadgevingen en vermaningen in
brede kring grote waardering oogsten en Cats zelfs de erenaam "Vader" bezorgen.
De verdiensten van Erasmus inzake opvoedkundige vraagstukken worden o.a. door Cats
geroemd en geprezen. "Plomp" en "qualick gemaniert" zou hij geweest zijn, als de
schoolmeestersvrouw uit Zierikzee hem niet door voorbeelden, die strekten de goede zeden
van Erasmus had bijgebracht.! 1) In betrekkelijk korte tijd is de taalbarrière van het latijn
voor geliefde werkjes als De civilitate morum puerilium geheel uit de weg geruimd.(2)
Met Cats en Erasmus mocht ook Van der Palm zich in een grote populariteit verheugen bij
het behandelen van situaties in gezinnen in zijn meest gelezen studie, de Bijbel voor de
Jcugd.(3) Een verschil met eerstgenoemden is het feit dat men in de negentiende eeuw zich
afvraagt of de bekende redenaar en hoogleraar niet al te erudiet is om zijn denkbeelden ook
bij de jongeren ingang te doen vinden.(4)
Bij Cats en Erasmus is de "geleerdheid" eerder een voor- dan een nadeel.
Kenmerkend voor Cats, Erasmus en Van der Palm is het zoeken naar harmonie. Hoe
verschillend de tijden, waarin zij leefden ook mogen zijn een constante factor is toch de
wijze, waarop zij op de zaken reageerden. Bij alle drie is sprake van een "Erasmiaanse"
levenshouding. Rede en redelijkheid zijn typerende factoren. Bezien vanuit het gezichtspunt
van de langdurige, Nederlandse traditie van het christelijke humanisme van Erasmus van
Rotterdam hebben de ideeën van Cats over het zestiende en zeventiende eeuwse huisgezin
ook voor onze tijd zeker nog hun waarde
DE"GOUDEN EEUW"
Het meest algemene kenmerk van de eeuw, waarin Cats publiceerde, de voorspoed zorgde
voor wat het gezinsleven betreft voor een vrij complexe situatie. Er is een staat van welvaart,
die iemand als Cats veel stof tot schrijven gaf. Enerzijds lijken de mogelijkheden voor
handen te zijn het leven veel beschaafder en aangenamer te maken, maar anderzijds lijkt de
rijkdom een groot gevaar voor de beproefde, ouderwetse deugden en levenswijzen, zonder
welke een maatschappij in verval raakt. "Progressieve" en "conservatieve" gedachten spelen
duidelijk dooreen.Rekening houdend met het feit dat Cats godsdienst en een christelijke
levenswandel zeer hoog aanslaat en bedenkend dat dit gegeven evenzeer iets van algemene
aard is, willen wij eerst nagaan welke invloed de "Gouden Eeuw" naar het idee van Cats op
gezin en maatschappij uitoefende of zou moeten uitoefenen.
Een vlaag van idealisme en hoog gestemde verwachtingen en enthousiasme met betrekking
tot de eigen tijd treffen we bij Cats als debuterend dichter in 1618 in zijn opdracht aan de
Zeeuwse jonkvrouwen, die vooraf gaat aan de Sinne- en Minnebeelden. Glorieus kondigt hij
een nieuw tijdperk aan. Hij wijst als het ware op het aanbreken van een "Gouden Eeuw". De
"stilstant van Wapenen", het Twaalfjarig Bestand is het keerpunt. Met een vingerwijzing
naar Holland, waar een hoop volk binnen de muren is, waar overal steden uitgelegd worden
doordat men zich meer op de nering dan op de oorlog toelegt, waar rijkdom heerst en het
culturele leven met mensen als Heyns, Brederode en Hooft een hoge vlucht neemt ontvouwt
Cats ook voor Zeeland dergelijke perspectieven.(5)
Afkeer van de oudere generaties betoont Cats daarbij niet. Mild is zijn oordeel over de
ouders van de "plompe" en "kwalijk gemanierde" jeugd uit het einde van de zestiende eeuw,
die verstoken bleef van de Rénaissance idealen van Erasmus. Ook zij zijn ongemanierd.
49
