C.Boekem a-Sciarone
T.Loonen
DE VROUW IN HET WERK VAN CATS
Erasmiaanse inspiratie
De zeventiende eeuwse discussie
VERLOOP VAN HET ONDERZOEK
Huwelijk, de verhouding man-vrouw en het gezin beslaan een belangrijk deel van het werk
van Cats. In alle delen van zijn omvangrijke werken vindt men bespiegelingen over deze
aspekten van het menselijk leven. Cats beperkt zich echter niet tot bespiegelingen, zijn werk
is doorweven met goede raadgevingen voor zijn medeburgers; een reden waarom hij wordt
beschouwd als een volksopvoeder, niet alleen voor zijn tijdgenoten maar tevens voor vele
generaties. Het grote verschil in waardering, in de loop van de tijd (1), is juist ten aanzien
van deze bespiegelingen en raadgevingen opmerkelijk. Wij zullen ons met deze verschillen
in waardering nauwelijks bezighouden; wel zijn wij er ons van bewust, dat wij ons niet vrij
kunnen maken van de nogal negatieve twintigste eeuwse visie op Cats. Bovendien zijn
recentelijke ontwikkelingen op het gebied van de vrouwen-emancipatie niet onopgemerkt
aan ons voorbij gegaan.
De opzet van dit referaat is Cats ideeën weer te geven, zijn opvattingen te toetsen aan enkele
kriteria, die bij emanciperende kringen heden ten dage hoog aangeschreven staan, met
name het kriterium van het rollenpatroon. Om Cats toch in zijn eigen waarde te laten leek
het ons nuttig zijn ideeën een wat ruimer perspectief te geven door ze te vergelijken met die
van Erasmus, een zijner inspiratoren en ze daarna te stellen naast de opvattingen van zijn
zeventiende eeuwse mede-literatoren. Dit laatst genoemde onderdeel is niet gebaseerd op
een grondige bestudering van al het aanwezige materiaal, maar slechts op een globale
verkenning.
INSPIRATIE EN MOTIVATIE
Alvorens te komen tot een weergave van Cats ideeën lijkt het van belang na te gaan welke
persoonlijke ervaringen en literaire inspiratiebronnen mogelijk vormend gewerkt hebben
op zijn ideeën.
Er zijn verschillende vrouwen in het leven van Cats geweest, die van belang waren bij de
vorming van zijn ideeën. Zijn vroeg gestorven moeder heeft hij nauwelijks gekend, evenals
zijn roomskatholieke stiefmoeder, die hij overigens wel waardeerde. De kinderen Cats
werden, om een protestante opvoeding te waarborgen, door een tante in huis genomen. Door
haar werd Jacob al vroeg naar de latijnse school in Zierikzee gestuurd, waar hij bij de rector
van de school, Dirk Kemp, in de kost ging. Van Dirk Kemp had hij, getuige de uitspraken in
zijn "Twee en Tachtigh-Jarigh Leven", niet zon hoge dunk, wel van diens vrouw, waarvan
hij zich herinnert:
"De vrouw was echter sneêgh die jor.ckheyt kon bestieren:
En schaft haer goeden raet in wesen en manieren;
Wat iemant van de jeught aan tafel qualijck stont,
Dat wiert bij haer berispt, doch met een sachte mont.
Al wat Erasmus leert ten goede van de zeden,
Dat braghtse tot de daet en al met soete reden ;"(2)
29
