K
I,
>e droevige en mooie
wereld van
Jim Jarmusch
Jim Jarmusch: 'Eerst koos ik de
acteurs, daarna pas het scenario
>own by law -droevig en mooi vindt
aert Kok- is optimistischer dan -Tim
•musch' vorige films Permanent Va
cation en Stranger than Paradise,
jonder ooit in boertige kluchtigheid
;e vervallen golft Down by law har
monieus op en neer tussen melo
drama, film noir en slapstick-ach-
;ige comedy. In Cannes antwoordde
•musch op de vraag: Waarom niet in
ur? 'Het verhaal zat altijd in zwart
wit in m'n hoofd. Nooit in kleur.
Zo simpel is dat.
down by law
Albert Kok
loosers
jim jarmusch
icecream
notitieboekje
slotscènes
It's a sad and beautiful world, is de lijfspreuk van een
van de drie personages die de handeling in Down by
Law bepalen. In het dagelijks leven mogen omschrij
vingen als droevig en mooi elkaar lijken uit te sluiten,
op papier beginnen ze elkaar al op een poëtische
manier aardig te verdragen, maar pas in de nieuwste
film van Jim Jarmusch vullen ze elkaar perfect aan.
Verantwoordelijk voor die zinsnede is ene Roberto,
een Italiaanse immigrant, die krap twee weken na
aankomst in Amerika de gevangenis indraait omdat
hij na een café-ruzie iemand meteen strak geworpen
bal naar de andere wereld heeft geholpen. Althans,
dat is wat valt op te maken uit zijn in gebroken Engels
vertelde relaas, waarvoor hij telkens even zijn
notitieboekje moet raadplegen. Roberto, of Bob,
zoals hij zich in zijn nieuwe vaderland laat noemen,
komt terecht in een cel die tot dan toe werd gedeeld
door een kleine pooier en een gesjeesde disc-jockey:
Jack en Zack - respectievelijk gespeeld door John
Lurie en Tom Waits.
Rondom het entree van Bob (Roberto Benigni)
scharniert het filmverhaal, dat vóór die tijd het
opzettelijk tergend traag vertelde verslag vormt van
de manier waarop Jack en Zack in de gevangenis zijn
terechtgekomen. Ze zijn er, om kort te gaan,
onafhankelijk van elkaar, allebei ingeluisd. Het zijn
wat je noemt schlemielige loosers. Bloedmooie
beelden van de Nederlandse cameraman Robby
Müller, alsmede de door overmoedig drankgebruik
geteisterde stembanden van titelsong-vertolker Tom
Waits, en een uit de nachtelijke verte opklinkend
hondegeblaf, zetten de toon van wat zich aanvanke
lijk het beste laat omschrijven met de term film
blues.
Juist op het moment dat de troosteloosheid van de
beelden niets meer aan de film toevoegt volgt de
opkomst van Bob, die aan de desolate sfeer een
voorlopig einde maakt. Met zijn grenzeloze optimis
me weet Bob niet alleen de stemming in de cel - en in
de bioscoop - te verhogen, maar spoort hij ook Jack
en Zack tot een geslaagde ontsnappingspoging aan.
In uitgestrekte moerassen moet het drietal dan
overigens nog maar zien om uit de buurt van de
gulzige politiehonden achter zich en vraatzuchtige
krokodillen-spul vóór zich te blijven,
jim Jarmusch laat een wereld zien die op zich
weliswaar weinig biedt om je vrolijk over te maken,
maar waarop de mensen op de been blijven doordat
ze uit dat 'weinige' genoeg inspiratie weten te putten
om, tegen de verdrukking in, iets van een optimis
tische grondhouding vast te houden. De droevige
maar toch mooie wereld van het personnage Bob
wordt gedeeld door de regisseur zelf, die zich in
Down by Law van een zonniger of in elk geval
lichtvoetiger kant laat kennen dan eerder in Perma
nent Vacation en Stranger than Paradise. Niet
zonder toeval is het uiteraard dat uitgerekend Bob er
het beste in slaagt om de hel uit de aanvangssituatie
voor een, in overdrachtelijke zin, hemelse bestem
ming aan het slot van de film te verruilen.
De mentale veerkracht van Bob wordt mooi geïllus
treerd in de gevangenisscène waarin hij door het
scanderen van een melig taalgrapje (I scream, you
scream, we all scream for icecream) de hele gevan
genis op zijn kop weet te zetten. Zonder ooit in
boertige kluchtigheid te vervallen golft Down by Law
- de titel is bargoens voor 'onder controle' -
harmonieus op en neer tussen melodrama, film noir
en slapstick-achtige comedy.
Veel van de geloofwaardigheid dankt de film aan de
voortreffelijke rolbezetting. De show wordt in dat
opzicht gestolen door de Italiaanse Roberto Benigni
als Bob. De manier waarop hij met een onvervalst
gevoel voor melodrama vertelt over heimwee naar
zijn familie, zijn dromen en zijn door ouderwetse B-
films verwrongen kijk op Amerika, is dermate
ontwapenend, dat je wel een enorme droogkloot
moet wezen om de charme van deze voormalige
competitiefilm uit Cannes te kunnen weerstaan.
Moment uit Down by
Law, met v.l.n.r.:
Tom Waits, John Lurie
en Roberto Benigni
Down by Law beleefde zijn wereldpremière op het
festival van Cannes. Na afloop van de voorstelling,
tijdens een persconferentie liet regisseur Jim Jar
musch zich uithoren overdesamenyverking met zijn
acteurs, zijn voorkeur voor zwart-wit en zijn twijfels
over het juiste slot.
Jarmusch: 'Heel in het algemeen kun je zeggen dat ik
me bij het maken van deze film heb laten beïnvloeden
door Buster Keaton, voor wat het soort humor
betreft, en door Sam Fuller, voor zover het om de film
noir-achtige sfeer gaat. Maar meer in het bijzonder is
mijn inspiratie in dit geval gekomen van de acteurs
met wie ik vooraf al bevriend was en met wie ik so wie
so deze film maken wilde. Het was dus niet zoals
gewoonlijk een kwestie van: eerst een verhaal
verzinnen en daar dan vervolgens de acteurs bij
zoeken. De uitstraling van de acteurs moest hier
bepalend worden voor het type film dat uiteindelijk
uit de bus zou komen rollen. Het scenario schreef
zich van daaruit eigenlijk vanzelf.
Het gemak van een scherpe type-casting vormde
volgens Jarmusch niet de garantie voor een rimpel
loze opnameperiode: 'De acteurs passen weliswaar
precies in hun rollen, maar daarmee zijn het in
gewone doen nog niet overeenkomstige persoonlijk
heden... ledereen stelde zijn eigen eisen aan de
regie. Tom Waits bijvoorbeeld zocht houvast bij de
dialogen en vroeg voortdurend om strakke aanwij
zingen van mij, terwijl iemand als John Lurie daar
dus absoluut niet tegen kan. Die moet je het gevoel
geven dat hij in vrijheid aan zijn spel kan blijven
schaven. En Roberto Benigni was helemaal een
geval apart. Die had nog nooit buiten Italië gewerkt
en sprak in het begin geen woord Amerikaans. De
grap met het notitieboekje dat hij in de film om de
haverklap raadpleegt, is dan ook watje noemt uit het
leven gegrepen. Ook buiten de opnamen om liep hij
daar voortdurend mee rond.
Waarom niet in kleur gedraaid?
Jarmusch: 'Het verhaal zat altijd in zwart-wit in mijn
hoofd. Nooit in kleur. Zo simpel is dat.' En na enig
aarzelen: 'Misschien heb ik me onbewust ook wel
laten beïnvloeden door misdaad-en uitbraakfilms uit
de jaren veertig en vijftig. Die waren immers ook
altijd zwart-wit.' In elk geval, zo liet Jarmusch weten,
was het geen kwestie van financiën: 'De film heeft nu
in totaal een miljoen dollar gekost. Ik kon veel meer
krijgen, maar dat heb ik vriendelijk afgeslagen. Want
een duurdere film betekent automatisch ook dat het
hele project gecompliceerder wordt. Zaken zijn
moeilijker onder contröle te houden. Dat gaat dan
weer ten koste van de aandacht die ik aan de acteurs
kan geven.'
Over de slot-scène van Down by Law heeft Jarmusch
lang zitten dubben: 'We hebben verschillende eindes
uitgeprobeerd, zodat ik tijdens de montage niet voor
een voldongen feit geplaatst zou worden. Onder
meer een slot met Roberto Benigni en de restaurant
houdster (die hij na de vlucht uit de gevangenis
ontmoet, A.K.) samen in bed, terwijl Jack en Zack
allebei alleen in het bos lopen met op de achtergrond
weer het geblaf van naderende politiehonden. Maar
uiteindelijk vonden we het huidige einde, waarbij
Jack en Zack uit elkaar gaan op die T-kruising, toch
het beste. Dat slot sluit het mooiste aan op de oude
Hollywood-cliché's waarmee we in de hele film
gespeeld hebben.
17
