I
mm
paco pena
22 mm
Fatalisme
Retoriek
paco pena
Paco Pena:
'Goeie flamenco kun
je het beste horen in
zeer povere omstan
digheden door een
zeer middelmatige
gitarist; hij raakt
immers de essentie
van de flamenco'.
Foto Julian Nieman
s
dan heeft hij die Andalusische atmosfeer in zich.
Maar hij brengt die in een moderne context en
spreekt daarom tot een breder publiek. Het enige
gevaar dat daarin schuilt is dat de mensen de muziek
op een graffineerder manier gepresenteerd krijgen.
Naar voren gebracht dus op een manier die veel te
subtiel is om het nieuwe publiek te laten merken
waar de muziek eigenlijk vandaan komt'.
Paco Pena leerde zichzelf het vak op de oude manier
zoals alle flamencogitaristen en kreeg de techniek
van het spelen doorverteld. Zoals een sprookjesver
teller in vroeger eeuwen bouwt Paco Pena een
bekend en mondeling overgeleverd verhaal om tot
een onmiskenbaar persoonlijk monument. Want
daarom gaat het bij de flamenco. Een niet onaan
zienlijke groep critici zet echter een groter of kleiner
vraagteken achter de authentieke waarde van Paco
Pena's interpretatie van de flamenco. Zo stelt hij naar
hun mening slechts één element van deze Iberische
muziek voor, namelijk het gitaarspel. Van oorsprong
dient de gitaar echter alleen ter begeleiding en
ondersteuning van zang en dans. En dat alles
tezamen heet volgens puristen pas flamenco. Paco
Pena stelt in feite het minst belangrijke deel op de
voorgrond. Daarbij mag hetgeen hij aan klanken
voorstelt naar de mening van de genoemde critici
eigenlijk ook geen flamenco heten, omdat hij het op
een té gecultiveerde manier aanpakt. Hij speelt op
een Westeuropese concertante en uiterst beheerste
manier. Volgenssommigen technisch onmiskenbaar
hoogst begaafd, maar geslepen.
Daarin besteedt hij echter wel grote aandacht aan
het langzame opbouwen van de muzikale spanning,
aan het kleurige spel van de harmonieën en duidt
gevoelsmatige uitbarstingen slechts even aan. Daar
mee verwijst Paco Pena naareen generatie muzikan
ten die de flamenco op een intellectuele manier
zullen aanpakken. Zo stelde hij eens in een vraag-
gesprek: 'De sociale omstandigheden waaruit de
flamenco is ontstaan in Andalusië zijn aanmerkelijk
verbeterd, maar de mensen hebben nog steeds
voeling met die tragische periode. Dankzij het in ere
houden van de traditie begrijpt de kunstenaar de
worstels van zijn muziek. Hij dient nu zijn talent en
intellect te gebruiken om die muziek in een heden
daagse vorm te gieten. Dat betekent dat de flamenco
misschien intellectueler wordt maar dat is niet zo
erg. Muziek kan veranderen zonder er onder te
lijden. Daarom zal de flamenco ook nooit verdwij
nen'.
'Flamenco steunt niet zozeer op een pure toon en
verschillende geluidskleuren'.zo weet Paco Pena. 'Er
zit een bepaald soort agressie in. Niet een kwade
agressie maar een gevoel van fatalisme. Een accep
tatie van het lot en de hardheid van het leven en het
vooruitzicht van een mogelijk hiernamaals. Dat moet
je dus op de gitaar overbrengen. Flamenco kent
weliswaar ook lyriek en schoonheid van toon maar
mijlenver verwijderd van de normen en waarden
binnen de klassieke muziek. Daarom zitten er
plotselinge uitbarstingen in met heel veel noten. Je
slaat de gitaar aan op een manier waarop je dat nooit
zou doen in de klassieke gitaarmuziek. Op zo'n
moment van uitbarsting reageren is moeilijk. Je moet
voorbereid zijn om plotseling bij zo'n hoge of harde*
nuance uit te komen. Daar splitst het probleem zich
op toe. Er zijn ook karakteristieke gedeelten zoals de
vele rasqueado-klanken, het roffelen met de vingers
van de rechterhand. Dit soort variaties moet je in
ritmisch opzicht uiterst precies spelen. En je moet
natuurlijk kunnen improviseren. De achtergrond van
de muziek maakt de dingen tot wat ze zijn. Het niet
begrijpen van die achtergrond of het er niet mee
opgegroeid zijn werkt nadelig op het uitdrukken
ervan. Het wreekt zich in de technische benadering
van het instrument.'
'ledereen die buiten Andalusië opgroeide is in het
nadeel', zo stelde Paco Pena. 'Al wil dat niet zeggen
dat iedereen in Andalusië per definitie over talent
beschikt voor het spelen van flamenco.Integendeel
zou ik haast zeggen. Maar wie als niet-Spanjaard
flamenco wil spelen moet Spaans leren en zich
verdiepen in de geschiedenis van het land, van
Andalusië en de geschiedenis van de flamenco. Je
moet de cultuur begrijpen, anders weetje niet watde
muziek wil uitdrukken. Wat niet wil zeggen, dat een
Noordeuropeaan per definitie in een nadelige positie
verkeert. Een muzikale boodschap is universeel. Het
vertelt over dingen die gebeurd zijn en die nog steeds
gebeuren. Een menselijke boodschap die iedereen
begrijpt. Het punt is dat als mensen een leven leiden
waarin ze teveel als vanzelfsprekend beschouwen,
waarin ze weinig zelf hoeven te doen en ze de greep
op hun eigen leven verliezen, ze minder oog hebben
voor wat echt belangrijk is. Ze zullen er dus langer
over doen om dat te ontdekken. Maar ergens weten
ze het wel'.
Volgens Paco Pena geldt voor de flamenco zo
ongeveer hetzelfde als voor de achtergrond van de
Noordamerikaanse blues. Daarin draait het om de
Vraag: kan een blanke ooit de zwarte muziek, de
blues tot in de finesses beheersen? Waaruit dan de
yaag rolt: kan een Noordeuropeaan de flamenco tot
ln de finesses beheersen? Naar zijn mening past
hierop een volmondig 'ja'. Blues en flamenco be
gaan uit een reeks bindende ritmische en metrische
c|iché's. Alleen de zeer grote zanger, danser of
9'tarist kan daarin nieuw leven blazen en opnieuw
zin geven aan de antieke retoriek. Maar iedereen die
de flamenco waardeert en over talent beschikt, kan
zich deze muziek eigen maken. Flamenco gaat
immers over de meest elementaire gevoelens, zoals
muziek doorgaans altijd over emoties gaat.
Maar hoe het ook zij, onder de meest moeilijke
levensomstandigheden bereikt muziek de hoogst
mogelijke graad van expressie. Dat staat ver van de
Westerse samenleving af maar zeker niet te ver. De
flamenco verhaalt in de meest uiteenlopende vor
men van het leven en de vreugde en tragiek die elk
daarin toegemeten krijgt. Flamenco is een filosofie,
een manier van leven. Een oprechte uiting van de
manier waarop mensen tegen hun leven aankijken.
Het leven van de allerarmsten, de onderdrukte
zigeuners. Een flamencozanger zingt geen liedjes of
een verhaaltje. Hij zingt over zichzelf. Hij opent zijn
ziel en zegt wat hem na aan het hart ligt. Of dat nou
iemand of niemand hoort. Heel oprecht als iemand
die in de kerk zijn te dragen kruis vertelt aan het
beeld van Maria en aldus de eenzaamste vorm van
religie beleeft.
De flamenco is een boodschap van het leven en het
gevoel. Het omvat het voor Spaanse en Latijnsameri-
kaanse mensen typische en voor Noord-West-
Middeneuropeanen zo moeilijk te begrijpen tegen
stelling van mystiek doodsverlangen en extatische
levenslust. De flamenco maakt veelal gebruik van
een melancholische melodie, rapsodisch en verha
lend en meestal pentatonisch, onder een begelei
ding van tremolo's. Uitgeschreven passages in noten
kent de flamenco niet. Er bestaat alleen een thema en
daarover speelt men een vrije improvisatie.
Zo en niet anders speelden de zigeuners het die rond
het midden van de vorige eeuw door Andalusië
trokken en daar hun traditionele muziek achterlie
ten. Waar het zich vermengde met de vroege
Andalusische muziek. Die op zijn beurt weer voort
kwam uit de Moorse traditie. Waar het aanvankelijk
oriëntaals klinkend gestalte gaf aan rijkdom en rede
en in later eeuwen troost en uitweg bood aan hen die
zich een bestaan trachtten op te bouwen op de
karige en vijandige grond van Andalusië tot Burgos.
En hoe verscheiden die muziek ook mag zijn, steeds
weer klinkt er de permanente strijd om het naakte
bestaan in door. Het lijkt daarom een paradox
dergelijke muziek te horen in eeij concertzaal. Want,
zo zegt Paco Pena zelf, 'goeie flamenco kun je het
beste horen in zeer povere omstandigheden door
een zeer middelmatig gitarist; hij raakt immers de
essentie van de flamenco'.
Middelburg
Improvisatie bepaalt voor het overgrote deel het
karakter van de flamenco en wellicht dat Paco Pena
daarom zoveel mogelijk op een improviserende wijze
zijn concertprogramma samenstelt. In Middelburg
zal hij in elk geval enkele vormen van zogenaamde
Toques a Compas voorstellen, flamenco's met een
vaste ritmische structuur, en Toques Libres, flamen
co's met een vrije ritmische structuur.Tot de Toques
a Compas behoort onder meer de Alegrias, een
luchtige melodische muziek uit de omgeving van
Cadiz. Ook de Soleares, zij het wat pathetischer van
aanpak, valt onder die stijl. Tot de Toques Libres
behoort onder meer de Tarantas, een variatie op de
Andalusische Fandango, eveneens een vorm van
Toques Libres waaronder ook de Granadinas, Fan-
dangevormen uit Granada. Verder staan op het
repertoire van Paco Pena Zambra's, Moors getinte
flamencovormen en vormen met een Cubaanse
inslag als Guajiras als ook Sevillanas, variaties op de
flamenco uit Sevilla. Alleszins een programma dat
een bezoek meer dan waard maakt.
Concertzaal
Middelburg:
PACO PENA
don 9 okt. 20.00 uur
oktober
oktober 23
