VAN SCÖRESTEEN TOT TEGELPILASTER
door dr. J.H. van den Berge
Aanleiding tot het artikel
In de open veranda van het pand Nieuwe Haven 69 te Zierikzee hangen aan de
zijwanden twee gebeeldhouwde voluutstenen (afb.la+b). De zandstenen volu
ten zijn net als de voorzijde van het pand keurig wit geschilderd en vallen daar
om binnen het geheel van de gevel weinig op. Het zijn geen oorspronkelijke
tot de voorgevel van het pand behorende bouwelementen. Het zijn fragmenten
die onderdeel hebben uitgemaakt van de opbouw van een renaissance open
haard en hebben in tegenstelling tot de rest van de gevel dus al een respectabele
ouderdom. We herkennen in deze fragmenten de bovenstukken van zogenaam
de scörestenen; langwerpige gebeeldhouwde figuren, oorspronkelijk de zijwan
gen van een open haard uitmakend en bedoeld om de erboven gelegen boezem
partij te schoren (afb. 2). Was aanvankelijk de scöresteen slechts een steunend
onderdeel van de openhaardpartij, later werd de gehele schoorsteenpartij er naar
vernoemd.
Het pand op de Nieuwe Haven 69, waarin de gebeeldhouwde voluutstukken
zich thans in de veranda bevinden, dateert uit het eind van de negentiende
eeuw. De voluutfiguren zijn veel ouder en kunnen gedateerd worden op zijn
vroegst in het laatste kwart van de zestiende en op zijn laatst in het eerste kwart
van de zeventiende eeuw.1
Van scöresteen tot kariatide en atlant
In de vijftiende eeuw bestonden de scörestenen van een open haard meestal
uit gotisch geprofileerde rechthoekige zandsteenblokken met aan hun top een
voluutachtige beëindiging (afb. 3). Dit alles ter ondersteuning van de nog verder
naar voren komende openhaardboezem. Later werd dit naar voren uitstekende
gotisch geprofileerde einde van de scöresteen met beeldhouwwerk versierd, bij
voorbeeld met mannelijke en vrouwelijke 'kopjes' (afb. 2), maar ook ander uit
de gotiek stammende vormentaal is hierbij mogelijk (afb 4). Uiteindelijk zal de
gehele scöresteen van boven naar beneden met beeldhouwwerk worden voor
zien en ontstaat zo de gebeeldhouwde kariatide of atlant2 als stut van de erbo
ven gelegen grote open schouwboezem. Deze schoorsteenpilaar heeft weliswaar
een duidelijk reliëf, maar de uitgehouwen figuren blijven verankerd in de achter
wand (afb. 5a+b). Bij uitzondering ontstaan in de tweede helft van de zestiende
eeuw bij sommige rijke uitvoeringen van de open schouw driekwart, bijna los
staande, gebeeldhouwde menselijke figuren (afb. 6). Hiervan zijn in Nederland,
vooral in overheidsgebouwen, nog wel enkele voorbeelden bewaard gebleven.
In dit artikel zullen wij ons beperken tot het afbeelden van de open schouw in
de trouwzaal van het stadhuis in Oudewater, omdat van dit gebouw de precieze
bouwdatum bekend is en dit ook de aanmaak- en aanbrengdatum van de daar
in aanwezige open haard zal zijn.3 Een dergelijke constructie heeft ook bestaan
in een pand waarschijnlijk in Zierikzee, waarvan de bewaard gebleven Eva en
Adam kariatide en atlant zich momenteel bevinden in het Stadhuismuseum
Meelstraat 8. In de tegelkamer op de tweede verdieping van het museum heeft
men naast tegeltableaus afkomstig uit boerderij De Hond te Dreischor (Lunsingh
Scheurleer 1971) er een open haard mee gereconstrueerd (afb. 7). Opvallend
65
