toestand die dringend verbetering behoeft. Men
ziet overal bewijsstukken voor de stelling dat in
de maatschappij veel dingen niet in de haak zijn,
dat de consumptie op hol geslagen is, dat de be
sluitvorming omgeven is door negatief te be
oordelen zaken, dat uitbuiting van zwakkere
groepen in de samenleving maar al te veel voor
komt, dat het milieu verziekt wordt. De bewijs
stukken hiervoor zijn onder meer vervallen
woonbebouwing, industrieën die het landschap
aantasten, vuilstorten, kerncentrales, bio-indus-
trie en autowegen. In elk landschap zijn elemen
ten te vinden die een gealarmeerde reactie of
zelfs woede opwekken. Het landschap is de
spiegel van een bedorven maatschappij. Aan de
hand van inventarisaties van stad en landschap
kan men een lange rij van maatschappelijke
kwalen aan de kaak stellen. (Zie bijvoorbeeld het
tijdschrift Wonen -TABK.) Zo is de kerncentrale
in Borssele (waarschijnlijk permanent) en de
Oosterscheldedam (in het verleden meer dan
nu) een steen des aanstoots.
8. Het landschap als cultuurhistorie. Uit het
landschap is de geschiedenis van het mensdom
af te lezen. Sporen uit verschillende fasen van
ons verleden zijn overal herkenbaar. Dit geeft
een stuk zekerheid, geborgenheid: er is een
continuüm van verleden naar heden. Het mense
lijk bestaan gaat voort. Er zijn ook mensen die
alleen willen terugkijken: in het verleden ligt
een stuk zekerheid, in de toekomst slechts drei
ging, vervlakking, ondergang van waarden. Een
dergelijke perceptie hangt veelal samen met
een grotere waardering voor datgene wat vroe
ger tot stand kwam dan voor het nieuwe. Er is
een neiging tot romantiseren van vroegere tij
den. Behoud van de in het verleden ontstane
kwaliteit is van het allerhoogste belang. Van een
rijk en gevarieerd verleden getuigen stadjes als
Veere, Zierikzee, en ook de riante boerderijen en
voormalige buitenplaatsen op de kreekruggen
van Walcheren.
9. Het landschap als sociale ruimte. Dit is de
blik van de autochtone bevolking, die de zicht
bare gebouwen en landerijen associeert met
hun bewoners en gebruikers. Gebouwen en
grond zijn van mensen die men kent. De percep
tie van privé-eigendom en openbare ruimte is
verschillend. Het zich wel bevinden hangt sa
men met het stelsel van sociale relaties dat men
heeft opgebouwd; belangrijke elementen zijn
plaatsen waar men als individu kan fungeren in
de gemeenschap. Zaken zoals herkenning en
oriëntatie zijn zowel aan fysieke kenmerken als
aan sociale bindingen gerelateerd.
1 Evaluatie
In het voorgaande werd een aantal manieren
van kijken naar het landschap opgesomd. Er zijn
nog wel meer manieren van kijken. Er zijn even
wel genoeg voorbeelden gegeven om enkele
conclusies te kunnen trekken.
Het kijken werd gerelateerd aan groepen van
mensen met een verwante achtergrond en geïl
lustreerd aan de hand van specifieke elementen
en plaatselijke omstandigheden in het land
schap, die een bepaalde manier van kijken be
vorderen of mogelijk maken. Deze elementen
en omstandigheden laten zich selecteren vanuit
het geheel van de in het landschap aanwezige
informatie.
Daarbij is steeds gesteld dat groepsperceptie
een veranderlijk gegeven is: veel mensen kijken
in de loop van de tijd telkens weer anders, ande
ren blijven evenwel voornamelijk op dezelfde
manier waarnemen. Er zijn manieren van kijken
waarvan we kunnen zeggen dat ze onderling te-
I
239
