Creatief met Zeeman
Johan Everaers
Sinds 1955 is de naam van natuurkun
dige Pieter Zeeman verbonden aan de
middelbare school in.Zierikzee. Ten ein
de ;meer aandacht te vragen vöor de
beeldende vakken én om het, zelfs op
school, bij velen onbekende Zeemanef
fect in de schijnwerper te plaatsen,
organiseerde ik in 1989 in Zierikzee op
de Regionale Scholengemeenschap-
'Professor ZeéTnarfliet mailart-project
'Professor Zeeman Goes Crea'. De titel
bracht velen ertoe te denken dat het
project in Goes zou plaatsvinden. Ik
had niet ingeschat dat die hoofdletters
zo'n topografische misleiding zouden
veroorzaken en al helemaal niet dat
'crea' hier en daar zo gemakkelijk 'cra
zy' zou worden. Wie weet dat Pieter
Zeeman als zestienjarige domineeszoon
in een Zeeuws dorp 's nachts op het
kippenhok waarnemingen aan de ster
ren verrichtte heeft wellicht meer
begrip voor de dyslectische verwerking
van de titel. Overigens werden Pieter's
nachtelijke activiteiten geprezen in het
Engelse weekblad Nature.
In mijn onwetendheid had ik met de
titel slechts willen suggereren dat Pieter
Zeeman een creatief mens moet zijn
geweest. Maagdenburger halve bollen
en Torricelli buiten beschouwing latend
erken ik vrijwel niets te weten van
natuurkunde. Ik houd mij er dus verre
van Zeemans activiteiten te beoorde
len. De kracht van Zeeman was niet
zijn grote kennis, maar eerder zijn vin
dingrijkheid in het maken van opstellin
gen voor diverse proeven, zo liet ik mij
eens vertellen. Daarmee was de Nobel
prijswinnaar een creatieve wetenschap
per. Creatief in de eigenlijke betekenis
uiteraard. Zijn laboratoriumopstellingen
zouden, voorzien van de juiste belich
ting, als 'moderne' kunst eveneens
geen gek figuur slaan. De laboratoriu
mopstellingen gepresenteerd als
'Installaties' verwant aan een twintig-
ste-eeuwer als Jean Tinguely of, dichter
bij huis, Dick Raaijmakers. Laatstge
noemde ontving in 1995 de Ouborg
prijs en realiseerde ter gelegenheid van
de uitrejJyjML^iin performance 'Volta'.
De prijs kan wat.mij betreft postuum
aan Pieter Zeeman, worden toegekend,
i aat Harald Szeemann hem maar over-
^p=,bet-rèedt Pieter, enigszins
snog het terrein van de
hhociernekunstgeschiedenis, waar zijn
colj.Cga LinUem reeds als inspiratiebron
funge"erfTX)ok bij het mailart-project
werd een beroep gedaan op Einstein.
Een foto van hem, Ehrenfest en Zee
man voegde ik bij de uitnodiging voor
het mailart-project evenals een foto
van Zeeman die een glasnegatief
bekijkt.
De houding van Zeeman met in z'n
hand het apparaatje om glasnegatieven
te bekijken is bij mailarters bekend als
de 'Zeemanpose'. De foto werd door
de meeste inzenders van het mailart-
project benut. Ko de Jonge liet Zeeman
onder het motto 'No Limits' als weten
schapper snuffelen aan de wortels van
ons bestaan. Japanner ShinOHINOdera
stopte alle mogelijke voorwerpen in
Zeeman's hand. Ik gaf hem een kwast
en liet hem drie natriumlijnen schilde
ren als uitbeelding van het Zeemanef
fect. Robert Ruscoe gebruikte de
afbeelding voor het snijden van een
rubberstempel en noemde zijn inzen
ding 'Project for a Stamp'. Twee jaar na
de Artistamps van Ruscoe gebruikte
postzegelontwerpster Monica Waalwijk
de Carvalho dezelfde foto. Op een
(on)handige manier vervalste zij de
geschiedenis. In Philatelie verscheen
een boze ingezonden brief van postze
gelverzamelaar G.J. Brouwer uit
Amsterdam. Hij maakte de redactie
erop opmerkzaam dat Zeeman links
handig was. Dat de beroemde foto
gespiegeld was bleek ook uit de knoop
jes van 's professors vest. Op de zegel
staat Zeeman afgebeeld als rechtshan-
dige. Bij de officiële presentatie van de
zegel door de PTT gaf de ontwerpster
mij als uitleg dat hier de vrijheid van de
kunstenaar om de hoek kwam kijken.
Nogmaals ging de professor dus crea.
In Amsterdam deze keer. Zeeman gaat
niet slechts crea, er wordt ook crea met
hem omgegaan. Zo schonk de
gemeente Amsterdam in 1950 een
borstbeeld van de professor aan de
gemeente Zonnemaire. Het beeld kreeg
een plek in het gemeentehuis dat
tevens het geboortehuis was van Zee
man. De gemeenteraad besloot de uit
het dorp afkomstige geleerde te eren.
Enkele dagen voor de Watersnoodramp
werd de vijfjaarlijkse Zeeman-prijs inge
steld. Het bedrag van 250 gulden was
bedoeld ter aan- moediging van de stu
denten van de Universiteit van Amster
dam. Toen Zonnemaire opging in de
grotere gemeente Brouwershaven werd
het gemeentehuis van Zonnemaire
opgeheven en Zeeman buiten gezet
op een sokkel van natuursteen met
lengtestrepen, die te interpreteren zijn
als een uitbeelding van het Zeemanef
fect. Van de Zeemanprijs heb ik de
afgelopen jaren niets vernomen.
Het mailartproject werd een reizende
tentoonstelling. Op vijf plaatsen werd
het project getoond. Begin 1996 vond
in Zierikzee een herhaling plaats van de
tentoonstelling van het mailart-project
en herdacht de Regionale Scholenge
meenschap 'Professor Zeeman' het feit
dat Pieter Zeeman honderd jaar gele
den zijn belangrijke ontdekking deed.
Het Zeemaneffect werd op de school
nogmaals in het licht gezet. En de
gemeente Brouwershaven? Komt er op
de valreep van het bestaan van die
gemeente nog een creatieve geste om
aandacht te schenken aan haar
beroemdste zoon na Vader Cats? Een
installatie van drie natriumkleurige
laserstralen loodrecht in de lucht wij
zend bij de hoofdingangen van het
dorp? Ben je nou helemaal crea.
(Grafiek: Jan Verschoore)
SCHELDE
Ballustrada 9
